Databankenrecht en open source databanken (OSD’s)
Naast open source software vinden we op internet databanken die vrij toegankelijk zijn en waarbij vermeld wordt dat het gebruik van de databank in zekere zin vrij is. Soms wordt het publiek uitgenodigd om bijdragen te leveren aan de verdere bouw van de databank. In dit hoofdstuk komt aan de orde in hoeverre de creatie van zo’n databank databankenrecht doet ontstaan, en hoe vrij het publiek eigenlijk is bij het gebruik van een dergelijke databank.
Inleiding
Al geruime tijd vinden we op internet databanken die vrij toegankelijk zijn en waarbij in uiteenlopende termen vermeld wordt dat het gebruik van de databank vrij is. Soms wordt het publiek uitgenodigd om bijdragen te leveren aan de verdere bouw van de databank. Voorbeelden van dergelijke databanken zijn de wiki’s. Een wiki is een verzameling van gegevenselementen waaraan gebruikers gegevenselementen kunnen toevoegen, en waarvan gebruikers de gegevenselementen kunnen wijzigen: Wikepedia (een encyclopedie in meer dan 50 talen), Wiktionary (een woordenboek) en Wikisource (een verzameling teksten). Deze databanken worden gefaciliteerd door de Wikimedia Foundation uit Florida (VS). Het voor het creëren en het gebruiken van die databanken toegepaste programma (de database engine, maar ook de web interfaces), de wiki engine, of kortweg – ook – wiki, genaamd, is MediaWiki, een vorm van groupware. De ontwikkeling van MediaWiki wordt eveneens gefaciliteerd door de Wikimedia Foundation. MediaWiki is Open Source Software, beschikbaar onder de GNU General Public License (GNU GPL). Met MediaWiki kan ieder die dat wil de ontwikkeling van een wiki faciliteren. De inhoud van de wiki’s van de Wikimedia Foundation wordt beschikbaar gesteld onder (GNU FDL of GFDL;GNU Free Documentation License . Naast MediaWiki bestaan er ook vele andere wiki engines, al dan niet implementaties van MediaWiki. Daarnaast zijn er andere open source database engines, zoals MySQL. Op de wiki engines en andere database engines gaan we in dit kader niet verder in. Een bijzondere categorie van databanken die op het internet worden aangetroffen bestaat uit databanken die naast of als onderdeel van OSS gebruikt worden, zoals de thesauri en de verzamelingen grammatica regels bij spellingcontroleprogramma’s, en software libraries. Met software library wordt doorgaans aangeduid een verzameling subroutines die min of meer zelfstandig bestaan naast – of als onderdeel van – een computerprogramma. Een zekere ordening is per definitie aanwezig omdat de subroutines door het programma moeten kunnen worden aangeroepen.
Bij veel databanken op internet wordt vermeld dat ze – onder bepaalde voorwaarden – vrij gebruikt en hergebruikt mogen worden. Dat geldt bijvoorbeeld voor de hierboven genoemde wiki’s. We zullen deze databanken aanduiden met open source databank of OSD. Aan een scherpe definitie van een OSD zullen we ons hier niet wagen. Een korte blik op de voor OSS geldende Open Source Definition leert dat zo’n definitie niet eenvoudig te geven is. En Jaeger en Metzger, in het kader van de auteursrechtelijke behandeling van Open Content, menen dat “Open Content noch ein unscharfer und irreführender Begriff ist”. Zij noemen als wezenlijke kenmerken van Open Content “dass jedermann lizenzgebührenfrei Nutzungsrechte an dem Werk verschafft und dem Lizenznehmer weitergehende Nutzungsrechte eingeräumt werden, als zur bloßen Benutzung des Werks erforderlich sind”. De open source aspecten bij databanken komen er op neer dat ze vrijelijk toegankelijk en vrijelijk te gebruiken zijn, en dat hergebruik van zoekresultaten min of meer (afhankelijk van de van toepassing zijnde licentievoorwaarden) is toegestaan. Doorgaans is er ook de mogelijkheid voor het publiek om de databanken aan te vullen of anderszins te wijzigen. Geen OSD in deze zin zijn bijvoorbeeld de diverse veilingsites. Dat zijn wel databanken, en ze worden door het publiek gevuld, en ze kunnen vrijelijk geraadpleegd worden, maar de databankeigenaren staan bepaald niet toe dat zoekresultaten vrijelijk hergebruikt worden. Ook geen OSD in deze zin zijn de via het internet toegankelijke databanken waarvan het gebruik en hergebruik binnen bepaalde grenzen niet uitdrukkelijk vrijgegeven is. Voorbeelden daarvan zijn: het internet zelf; Lycaeus® Juridisch Woordenboek ; de Encyclopædia Britannica . Een scherpe definitie van OSD is in het kader van dit hoofdstuk overigens ook niet zozeer van belang. Het gaat hier voornamelijk om de vraag of een databank – die op een of andere wijze een open karakter heeft – kwalificeert als databank onder de Databankenwet. Bij die vraag komen de diverse aspecten van het open karakter vanzelf aan de orde.
Databanken bestaan uit (a) de data elementen, en (b) de structuur van de verzameling van de data elementen. Voorts is voor het vullen, doorzoeken, en wijzigen van de databank, en voor het presenteren van zoekresultaten, programmatuur nodig. In dit hoofdstuk komen de eventuele intellectuele eigendomsrechten op de data elementen niet aan de orde. De intellectuele eigendomsrechten op de databankprogrammatuur – vaak overigens OSS – komt hier evenmin aan de orde (daarop is volgens art 1.3 Dbw het auteursrecht van toepassing). Databanken, dus ook OSD’s, die aan de criteria van de Dbw voldoen, komen in aanmerking voor bescherming onder het databankenrecht. Voordat de databankenrichtlijn (Rl 96/9) was geïmplementeerd waren makers van databanken voor rechtsbescherming in Nederland aangewezen op het auteursrecht – daaronder begrepen de geschriftenbescherming – en het recht inzake de onrechtmatige daad. Nederland heeft Rl 96/9 deels geïmplementeerd door aanpassing van de bestaande Auteurswet 1912, en deels door de vaststelling van de nieuwe Databankenwet. De Databankenwet (Stb. 1999, 303), onlangs nog aangepast door de Aanpassingswet Auteurswet 1912, enz. ter uitvoering van de Richtlijn 2001/29/EG van het Europees Parlement en de Raad van de Europese Unie inzake auteursrecht en naburige rechten in de informatiemaatschappij (Stb. 2004, 336), creëert voor de maker van een databank onder bepaalde voorwaarden een sui generis recht: het databankenrecht. Het is en nieuwe loot aan de stam van het intellectuele eigendomsrecht. In dit hoofdstuk wordt de uitdaging aangenomen om dat nieuwe databankenrecht toe te passen op een nog nieuwer verschijnsel, dat van open source databanken (OSD’s). Hiertoe is ook alle reden omdat het niet uitgesloten geacht kan worden dat het economische belang van open source databanken groter wordt dan het economische belang van OSS. Immers, de omvang van de economische activiteit met betrekking tot software is kleiner dan met betrekking tot andere informatie. Alle reden dus om de juridische bescherming van OSD’s nader te beschouwen. In dit hoofdstuk wordt voornamelijk het databankenrecht onder de loep genomen. Summierlijk wordt ingegaan op de auteursrechtelijke bescherming en de geschriftenbescherming van databanken. Verder wordt aandacht besteed aan de positie van de rechthebbende en van diens exclusieve rechten. Tenslotte komt de positie van de gebruiker aan de orde, en worden de licenties GFDL (GNU Free Documentation License) en CCPL (Creative Commons Public License) besproken. De kwaliteit en de betrouwbaarheid van de wiki’s en de andere open source databanken is natuurlijk een punt van zorg, maar ook daar zullen we in dit kader niet op in gaan. Ook moet hier – helaas – onbesproken blijven de feitelijke zeggenschap over de open source databank, en de vraag wat er met de feitelijke en de juridische zeggenschap gebeurt na een eventuele liquidatie over overname van de faciliterende organisatie, of na het faillissement ervan. Voor dat laatste kan overigens aansluiting gezocht worden bij hetgeen daarover elders in dit preadvies in verband met OSS is opgemerkt.
De databank in de zin van de Databankenwet
De Databankenwet omschrijft in artikel 1.a een databank als een verzameling van werken, gegevens of andere zelfstandige elementen die systematisch of methodisch geordend en afzonderlijk met elektronische middelen of anderszins toegankelijk zijn en waarvan de verkrijging, de controle of de presentatie van de inhoud in kwalitatief of kwantitatief opzicht getuigt van een substantiële investering. De verschillende criteria van deze definitie moeten in samenhang met de tekst van de Europese Databank Richtlijn worden uitgelegd. Volgens overweging 17 van de richtlijn, moet onder de term databank worden verstaan iedere verzameling van literaire, artistieke, muzikale of andersoortige werken, of van enig ander materiaal, zoals tekst, geluid, beeld, cijfers, feiten, gegevens. De vastlegging als zodanig van een audiovisueel, cinematografisch, literair of muzikaal werk valt niet binnen het toepassingsgebied van de richtlijn. Het moet gaan om verzamelingen van werken, gegevens of andere zelfstandige elementen. De zelfstandigheid van de gegevens is aldus een belangrijk criterium in de definitie van een databank. Onduidelijk is echter wat de betekenis is van het vereiste dat de onderdelen van de verzameling waaruit de databank bestaat, zelfstandig moeten zijn.
De zelfstandige elementen van een verzameling moeten daarnaast systematisch of methodisch geordend zijn. Overweging 21 van de richtlijn stelt in dit verband dat de bescherming betrekking heeft op databanken waarin werken, gegevens of andere elementen systematisch of methodisch geordend zijn. Dit materiaal hoeft echter niet op een materieel geordende wijze te zijn opgeslagen. In de Memorie van Toelichting bij de Databankenwet wordt opgemerkt dat dit lijkt te betekenen dat een combinatie met krachtige zoekprogrammatuur van een verzameling ongesorteerde gegevens een databank kan maken. Met het vereiste dat de verzameling afzonderlijk toegankelijk dient te zijn wordt bedoeld dat de verschillende onderdelen van de databank – werken, gegevens of andere elementen – per stuk kunnen worden opgevraagd. Een databank moet volledig te doorzoeken zijn. Het Europese Hof van Justitie stelde onlangs vast in een serie zaken dat het begrip “databank” in de richtlijn doelt op iedere verzameling die werken, gegevens of andere elementen bevat die van elkaar kunnen worden gescheiden zonder dat de waarde van de inhoud ervan daardoor wordt aangetast, en die een methode of systeem van welke aard dan ook bevat waardoor het mogelijk is elk van de elementen waaruit zij bestaat, terug te vinden.
Een verzameling van werken, gegevens of andere zelfstandige elementen, die systematisch of methodisch geordend en afzonderlijk met elektronische middelen of anderszins toegankelijk zijn, mag als databank in de zin van de Dbw worden beschouwd alleen als het getuigt van een substantiële investering in de verkrijging, de controle of de presentatie van de inhoud in kwalitatief of kwantitatief opzicht. Met verkrijging is hier bedoeld het verzamelen van de werken, gegevens of andere zelfstandige elementen die tezamen de inhoud van de databank vormen. Controle betekent het corrigeren, actualiseren en bijwerken van de verzameling. Bij presentatie van gegevens kan men denken onder andere aan het bouwen van een gebruikersinterface. Het woord investering wordt in overweging 40 van de richtlijn nader toegelicht: een investering kan behalve in geld ook bestaan in tijd, moeite en energie. Waaraan men bij een ‘substantiële investering’ moet denken is aan de rechter overgelaten. In de bovengenoemde zaken oordeelde het Europese Hof dat het begrip substantiële investering dat bepalend is voor de bescherming van de fabrikant van een databank tegen het zonder toestemming verveelvoudigen en onder het publiek verspreiden van gegevens, slechts het opzoeken, verzamelen, controleren en presenteren van bestaande gegevens omvat en niet de middelen die zijn gebruikt voor het creëren van de gegevens die tezamen de databank vormen. Daarbij heeft het Hof de zogenoemde spin-off theorie aanvaard. Dit betekent dat de investeringen die de producent van databanken heeft gedaan in zijn hoofdactiviteit niet mogen meetellen voor de vereiste investeringen in de databank, als het maken van de databank niet de hoofdactiviteit is. Als je hoofdactiviteit het organiseren van sportwedstrijden is en je als gevolg daarvan een mooi overzicht moet maken van alle wedstrijden, dan tellen die investeringen niet mee.
De vraag is of een software ‘library’ onder de definitie van databank in de wettelijke zin kan vallen. Een software ‘library’ is een verzameling van subprogramma’s die bij de ontwikkeling van andere programma’s worden gebruikt. De elementen van de library zijn doorgaans niet zelfstandig executeerbaar, maar dat neemt niet weg dat ze zelfstandige elementen van een databank in de zin van de Dbw kunnen zijn. Een ‘software library’ lijkt dus te kunnen voldoen aan het vereiste dat sprake moet zijn van een verzameling van ‘zelfstandige elementen die systematisch of methodisch geordend en afzonderlijk met elektronische middelen of anderszins toegankelijk zijn’ moet zijn. En, volgens het Europese Hof sluit de omstandigheid dat de samensteller van de databank tevens degene is die de in deze databank opgenomen elementen heeft gecreëerd, niet uit dat zijn databank door het sui generis recht kan worden beschermd, op voorwaarde dat hij aantoont dat de verkrijging van deze elementen of de controle dan wel de presentatie daarvan, een substantiële investering heeft gevergd, los van het creëren van deze elementen. Het is duidelijk dat de hulp codes van een software library systematisch of methodisch zijn geordend, maar het is wel de vraag of het verkrijgen, controleren en presenteren daarvan getuigt van een substantiële investering anders dan als spin-off. Andere soorten open source databanken, zoals de eerder genoemde Wikipedia, Wiktionary en Wikisource, zouden ook onder de definitie van een databank kunnen vallen, aangezien de elementen daarvan naar alle waarschijnlijkheid systematisch of methodisch geordend zijn. Maar ook hier is vereist dat het verkrijgen, controleren en presenteren daarvan getuigt van een substantiële investering, anders dan als spin-off. Die investering kan overigens zeer wel betrekking hebben op het beschikbaar maken en houden van de technische en organisatorische infrastructuur. Of een open source databank aan de criteria van de Databankenwet voldoet hangt dus eigenlijk van de feiten af.